Học thuyết “đô thị vệ tinh” trở thành cơ sở vận dụng cho công tác quy hoạch xây dựng cải tạo và phát triển các thành phố lớn tại Anh, Pháp, Nga, Mỹ… sau chiến tranh thế giới thứ hai trong việc giải quyết nạn “phình to” của đô thị và đã đạt được thành công rực rỡ. Cho đến ngày nay “đô thị vệ tinh” vẫn được coi là giải pháp quy hoạch hữu hiệu và là xu hướng chung của các thành phố lớn. Mô hình đô thị vệ tinh trên thế giới khá phổ biến: Paris, Lion, Nante (Pháp); Matxcova, Saint Peterburg (Nga); New York, Wasington, Portland (Mỹ); Vancouver, Ottawa (Canada); Rotterdam (Hà Lan); Delhi, Bombay (Ấn Độ); Tokyo, Osaka, Nagoya (Nhật Bản)…
Hiện nay, phát triển đô thị vệ tinh cũng là một xu hướng chung của các đô thị lớn ở nước ta như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh. Quy hoạch chung thành phố Hà Nội có 5 đô thị vệ tinh: Hòa Lạc, Sơn Tây, Xuân Mai, Phú Xuyên và Sóc Sơn. Quy hoạch chung thành phố Hồ Chí Minh có 2 đô thị vệ tinh: đô thị Tây Bắc Củ Chi và đô thị Cảng Hiệp Phước Nhà Bè.
Quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn thành phố Hà Nội
Một số nội dung chính cần xem xét trong đồ án quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn thành phố Hà Nội đến năm 2030 đã được phê duyệt theo Quyết định số 2966/QĐ-UBND của UBND TP Hà Nội ngày 29/6/2015 và gợi ý định hướng điều chỉnh quy hoạch chung.
Phạm vi, ranh giới nghiên cứu và tính chất của khu vực nghiên cứu
Đô thị vệ tinh Sóc Sơn nằm trong ranh giới hành chính huyện Sóc Sơn được xác định là vùng 1 - Đô thị vệ tinh Sóc Sơn của đồ án quy hoạch chung xây dựng huyện Sóc Sơn được phê duyệt theo Quyết định số 2967/QĐ-UBND của UBND Thành phố Hà Nội ngày 29/6/2015. Đồ án quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn tỷ lệ 1/5000 và Quy hoạch chung huyện Sóc Sơn tỷ lệ 1/10000 được nghiên cứu cùng thời điểm, cùng một nhóm tác giả và phê duyệt cùng một ngày 29/6/2015 vì vậy phạm vi, ranh giới và tính chất của đồ án quy hoạch chung đô thị vệ tinh đương nhiên là tuân thủ đồ án cấp trên (đồ án quy hoạch chung huyện Sóc Sơn) vì trên thực tế gần như đồ án Quy hoạch chung đô thị vệ tinh là một phần của đồ án quy hoạch chung huyện. Phạm vi, ranh giới của đô thị vệ tinh Sóc Sơn được xác định bởi giới hạn các tuyến đường chính trong quy hoạch chung của huyện gồm trọn vẹn thị trấn Sóc Sơn, xã Tiên Dược và một phần đất đai của 8 xã khác thuộc huyện Sóc Sơn.
Tuy nhiên, nếu hiểu đúng ý nghĩa của việc hình thành đô thị vệ tinh Sóc Sơn là một đô thị vệ tinh của đô thị trung tâm của Hà Nội thì phải thể hiện rõ sự gắn kết với quy hoạch chung xây dựng thủ đô Hà Nội đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050 được phê duyệt theo quyết định số 1259/QĐ-TTg ngày 26/7/2011 với tính chất là 01 trong 05 đô thị vệ tinh (mỗi đô thị vệ tinh có chức năng hỗn hợp và đặc thù riêng, hoạt động tương đối độc lập để hỗ trợ và chia sẻ với đô thị trung tâm về nhà ở, đào tạo, công nghiệp, dịch vụ…). Cụ thể: “Đô thị vệ tinh Sóc Sơn là đô thị phát triển về công nghiệp và dịch vụ hàng không, du lịch nghỉ dưỡng sinh thái, hình thành mới khu công nghiệp Mai Đình và các khu công nghiệp sạch; trung tâm y tế, khu đại học tập trung. Khai thác tiềm năng Cảng Hàng không quốc tế Nội Bài, hành lang kinh tế xuyên Á Côn Minh - Hà Nội - Quảng Ninh và vùng cảnh quan núi Sóc và chân núi Tam Đảo. Là đô thị cửa ngõ phía Bắc Thủ đô, kết nối với đô thị trung tâm qua tuyến quốc lộ 3, Thăng Long - Nội Bài và Nhật Tân - Nội Bài”. Như vậy, có thể coi quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn nên được nghiên cứu để trở thành một đô thị có cấu trúc hoàn chỉnh, tính chất rõ ràng và tuân thủ đồ án quy hoạch chung xây dựng thủ đô Hà Nội (tất nhiên khi nghiên cứu quy hoạch cần nghiên cứu những điều kiện hiện trạng của khu vực nghiên cứu). Sau đó, khi nghiên cứu đồ án quy hoạch chung huyện Sóc Sơn sẽ cập nhật những nghiên cứu của đồ án quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn như một yếu tố hiện trạng và đề xuất phương án quy hoạch chung huyện cho phù hợp.
Với cách đặt vấn đề như trên, việc đồ án quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn (đã phê duyệt năm 2015) tuân thủ đồ án quy hoạch chung huyện Sóc Sơn (đã phê duyệt năm 2015) đang chưa logic, trong quá trình thực hiện việc điều chỉnh quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn cần xác định lại phạm vi, ranh giới phù hợp với điều kiện hiện trạng, đáp ứng các yêu cầu về tính chất đặt ra.
Nghiên cứu, đánh giá hiện trạng:
- Về việc nghiên cứu hiện trạng liên quan đến mối liên hệ nội vùng và ngoài vùng: Về phương pháp luận nghiên cứu, nếu coi đây là một đô thị vệ tinh của đô thị trung tâm Hà Nội thì chủ thế nghiên cứu cần bắt đầu là thủ đô Hà Nội vì vậy cần đánh giá lại nhu cầu phát triển về dân số, về chức năng của thủ đô Hà Nội và đặc biệt quan tâm đến những yếu tố quá tải mà thủ đô Hà Nội không gánh vác được nên cần đén các đô thị vệ tinh, xác định chính xác những yếu tố nào đô thị vệ tinh Sóc Sơn buộc phải gánh vác, có thể gánh vác và mong muốn gánh vác. Đồ án quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn đã được phê duyệt năm 2015 chưa thể hiện được việc nghiên cứu, đánh giá hiện trạng nên phương án đề xuất chưa tạo được niềm tin sẽ đề xuất được một đô thị vệ tinh đáp ứng đúng tính chất như đồ án quy hoạch chung xây dựng thủ đô đã được phê duyệt.
- Về việc nghiên cứu hiện trạng trong ranh giới nghiên cứu: Ranh giới nghiên cứu quy hoạch đô thị vệ tinh Sóc Sơn phủ lên nhiều xã trong địa bàn huyện, các xã đều đã có quy hoạch xây dựng xã nông thôn mới đã được phê duyệt từ năm 2012, tuy nhiên mỗi xã đều được nghiên cứu độc lập thiếu sự thống nhất trong tổng thể vì tại thời điểm đó chưa có quy hoạch vùng, quy hoạch chung huyện, các xã này đều được xác định tính chất là nông thôn và được lập quy hoạch bằng công cụ là quy hoạch điểm dân cư nông thôn (tại thời điểm đó chưa có quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn, mặc dù đồ án quy hoạch chung xây dựng thủ đô Hà Nội đã được phê duyệt từ năm 2011, các đồ án quy hoạch chung xã được phê duyệt từ năm 2012 nhưng được nghiên cứu từ năm 2008 và không đưa tính chất đô thị vệ tinh Sóc Sơn vào nghiên cứu). Hơn nữa, thực tiễn chứng minh các đồ án quy hoạch xây dựng xã nông thôn mới thời điểm đó chất lượng không thực sự đạt yêu cầu (nghiên cứu đánh giá hiện trạng chưa tốt, phương án đề xuất chưa có tầm nhìn và thiếu tính thực tiễn), dẫn đến các đồ án gặp khó khăn khi đi vào thực tiễn và trở thành các đồ án quy hoạch treo. Như vậy, trong phần nghiên cứu hiện trạng của đồ án quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn đã coi các đồ án quy hoạch chung các xã có trong ranh giới nghiên cứu đã được duyệt là yếu tố chính xác trong việc nghiên cứu hiện trạng.
Vì vậy, khi nghiên cứu điều chỉnh quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn cần thực hiện lại bước nghiên cứu hiện trạng kỹ lưỡng về cả hiện trạng của đô thị thủ đô và hiện trạng tại địa bàn (trong ranh giới nghiên cứu) và nhìn nhận những định hướng trong các đồ án quy hoạch liên quan đã được duyệt nếu chưa thành thực tiễn như là một dữ liệu đầu vào, dợi ý cho phương án đề xuất chứ không coi là yếu tố hiện trạng cập nhật vào đồ án.
Phương án quy hoạch:
Với trình độ khoa học kỹ thuật ngày càng tiến bộ, phương tiện giao thông phát triển ngoài sức tưởng tượng thông thường, mặt khác sự phát triển vượt bậc của công nghệ thông tin trong đời sống và sản xuất của cuộc cách mạng 4.0 đã đưa con người “gần nhau hơn”, vì vậy để giải quyết vấn đề quá tải cho thành phố Hà Nội thì việc tiến hành xây dựng các thành phố mới là một giải pháp hợp lý, phương án lựa chọn quy hoạch các đô thị vệ tinh là có cơ sở khoa học và tính khả thi cao.
Với cách đặt vấn đề trên, phương án điều chỉnh quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn cần thực hiện lại theo phương pháp luận và dữ liệu nghiên cứu mới với những khái niệm và định hướng bài bản hơn, một vài đề xuất gợi ý sau đây có thể sử dụng tham khảo cho công tác điều chỉnh quy hoạch:
Mô hình quy hoạch: Mô hình phát triển đô thị vệ tinh được hiểu trong học thuật về đô thị của Phương Tây là phát triển các thành phố nhỏ và trung bình xung quanh thành phố trung tâm và chúng được liên kết với thành phố trung tâm bằng hệ thống giao thông hoàn thiện. Hệ thống giao thông này cho phép nhiều người dân sống trong các đô thị vệ tinh có thể di chuyển vào đô thị trung tâm dễ dàng, có thể đi làm và về trong ngày. Mỗi đô thị vệ tinh có chức năng và đặc điểm kinh tế xã hội khác nhau, có một động lực rõ ràng và thực chất mỗi thành phố phải có chiến lược với những kế hoạch khả thi về tài chính. Vì vậy, phương án quy hoạch chung đô thị vệ tinh Sóc Sơn cần làm nổi bật những yếu tố đặc biệt của hiện trạng, đề xuất một chỉnh thể đô thị (có thể độc lập và ngăn chặn không bị nhập về thành phố Hà Nội biến thành một đô thị khổng lồ), cần đề xuất một cấu trúc hoàn chỉnh đảm bảo vận hánh một mô hình kinh tế độc lập, khả thi. Đô thị vệ tinh Sóc Sơn cần trở thành một trung tâm với hàng loạt hoạt động buôn bán, thương mại, các dịch vụ y tế, giáo dục, các khu vui chơi giải trí, các khu nhà ở tập trung, các ngành công nghiệp phục vụ và kinh doanh và chuẩn bị quỹ đất cho các khu định cư mới cho những người lao động, những người có thể hàng ngày đi làm trong trung tâm thành phố bằng ô tô, xe bus hay tàu hỏa. Và để đảm bảo vận hành đúng tính chất đô thị vệ tinh của thành phố Hà Nội hệ thống giao thông kết nối cần được hoàn thiện, phương án quy hoạch cần khai thác hiệu quả mạng lưới kết nối vùng trong việc phát triển kinh tế xã hội đô thị theo đúng định hướng.
Quản lý đất đai: Vấn đề đất đai thường được xem là cản trở lớn nhất của mọi chính sách quy hoạch đô thị nhiều tham vọng, nên việc kiểm soát yếu tố đất đai được đặt lên hàng đầu khi nghiên cứu các đồ án quy hoạch. Để giải quyết tốt vấn đề này, phương án quy hoạch đưa ra cần đạt dược các yêu cầu cơ bản, cụ thể: ngăn chặn được tình trạng đô thị hóa manh mún, vá víu, thiếu tổ chức ở những khu vực ngoại ô. Giải phóng vốn cho xây dựng cơ sở hạ tầng và cung cấp dịch vụ công nhờ lợi ích thu được từ giá trị đất gia tăng và tái điều chỉnh đất đai cho mục đích nhà ở/thương mại; Tạo cơ sở để kết nối đô thị và mở rộng một cách hợp lý mạng lưới giao thông; Đảm bảo để chủ sở hữu/sử dụng đất nông thôn ngoại thành ban đầu được hưởng những lợi ích nhờ đô thị hóa đem lại, nhờ vẫn giữ được quyền sở hữu/sử dụng trong cơ chế.
Nguyên tắc quy hoạch: nhìn nhận lại kinh nghiệm thất bại của một số mô hình đô thị vệ tinh đã ứng dụng trên thế giới như: chi phí quá lớn (Tokyo); bị đô thị trung tâm nuốt chửng do quá gần trung tâm (Hong Kong, Singapore); không giảm được dân số từ đô thị trung tâm do quá xa trung tâm (Seoul, Dehli) cần đưa ra một số nguyên tắc quy hoạch cho đô thị vệ tinh làm định hướng cho phương án đề xuất:
+ Ưu tiên, dành sự tự do lựa chọn cho các thị dân nhất là các thị dân ngoại thành về các lĩnh vực: lựa chọn việc làm, lựa chọn loại và khung cảnh sinh sống, lựa chọn nơi mua hàng, lựa chọn các hình thức giải trí…do vậy quy hoạch cần có sự tham gia của cộng đồng và một cuộc nghiên cứu thị trường bài bản sẽ đem lại dữ liệu cơ sở khá đầy đủ cho một số đề xuất quy hoạch hợp lý, thực tiễn.
+ Định hướng cho mọi người được tiếp cận các tài nguyên thiên nhiên của các khu vực như cây xanh, mặt nước và tập trung được các khuynh hướng tự nhiên về quy hoạch. Đây là một xu hướng tất yếu trong quá trình phát triển bền vững cần phải được tôn trọng và coi là một yêu cầu bắt buộc trong đồ án.
+ Bên cạnh sự tôn trọng hiện trạng, bảo vệ môi trường, đáp ứng được nhu cầu của hiện trạng và tương lai, đồ án cần đưa ra một viễn cảnh tổng thể là thành quả của cả quá trình nghiên cứu, ứng dụng bài bản các mô hình lý thuyết (áp dụng một sơ đồ duy ý chí) và yêu cầu một sự quản lý tuân thủ chặt chẽ nhưng vẫn mang tính thực tế để sản phẩm đề xuất là một đồ án quy hoạch trọn vẹn, hàn lâm, độc lập tương đối với các yếu tố chính trị, kinh tế xã hội.
+ Trong tổng thể cần dành chỗ cho một không gian năng động, đáp ứng sự tăng trưởng nahnh chóng hoặc chậm hơn so với dự kiến, cũng như dự phòng cho các yếu tố chưa được dự báo tại thời điểm nghiên cứu.
Trên đây là một số nhìn nhận của tác giả trong quá trình thực hành nghiên cứu quy hoạch trên địa bàn huyện Sóc Sơn, thành phố Hà Nội.