Ngành công nghiệp xi măng có vai trò rất quan trọng trong nền kinh tế quốc dân. Xi măng là vật liệu xây dựng chủ yếu, là “bánh mỳ” của ngành xây dựng, góp phần quan trọng trong việc thực hiện sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Do đó, việc phát triển hiệu quả, bền vững ngành công nghiệp xi măng không chỉ là yêu cầu trước mắt mà còn là chiến lược lâu dài để đảm bảo an ninh cho ngành xây dựng, phục vụ sự phát triển kinh tế đất nước.
Thế nhưng, hiện nay, ngành xi măng Việt Nam đang trong giai đoạn khó khăn chưa từng có. Nếu như trước đây các doanh nghiệp đều nỗ lực phát huy sáng tiến trong vận hành và quản lý sản xuất để tăng thời gian chạy máy, vượt công suất thiết kế, hạ giá thành sản phẩm. Nhiều nhà máy chạy tới 100, 150% công suất thiết kế. Thì trong hai năm qua, họ đã phải ngừng sản xuất gián đoạn, giảm bớt số lượng người lao động để mong tiêu thụ hết số lượng xi măng đã sản xuất ra.
Theo thống kê của Hiệp hội Xi măng Việt Nam cho thấy, 6 tháng đầu năm 2024, sản xuất và tiêu thụ xi măng, clinker chỉ tương đương năm ngoái, với tổng sản lượng 44 triệu tấn, các nhà máy chạy 70-75% công suất thiết kế; tiêu thụ gần 44 triệu tấn, bằng so với cùng kỳ. Dự kiến, năm 2024, thị trường nội địa dự kiến tiêu thụ khoảng 60-62 triệu tấn. Trong khi đó, cả nước hiện có 61 nhà máy xi măng đang hoạt động với tổng công suất thiết kế 117 triệu tấn/năm, năng lực sản xuất thực tế có thể đạt trên 130 triệu tấn/năm. Như vậy, sản lượng tiêu thụ chỉ bằng một phần hai công suất thiết kế là tiền, rất nhiều tiền, một sự lãng phí của cả xã hội rất lớn, chưa kể đến sự tồn tại của các nhà máy và đời sống của người lao động.
Tại Hội nghị sơ kết công tác 6 tháng đầu năm của Hội Vật liệu xây dựng Việt Nam, nói về nguyên nhân của những khó khăn mà ngành xi măng đang gặp phải ông Nguễn Quang Cung - Chủ tịch Hiệp hội Xi măng cho rằng, trước hết là do nhu cầu tiêu thụ nội địa thấp vì các dự án đầu tư công triển khai còn chậm, thị trường nhà ở, bất động sản trầm lắng, ở khía cạnh công nghệ xây dựng, các dự án xây dựng đường giao thông, trong đó có đường cao tốc vẫn sử dụng công nghệ truyền thống, chủ yếu là nền đường đắp và mặt đường bê tông asphalt, giải pháp xây dựng đường dạng cầu cạn bằng bê tông cốt thép còn rất hạn chế; công nghệ sử dụng xi măng để gia cố, ổn định nền đất chưa được sử dụng…Những yếu tố trên cũng làm hạn chế nhu cầu tiêu thụ xi măng tại thị trường nội địa.
Bên cạnh đó, những yếu tố đầu vào cho sản xuất như giá nhiên liệu, năng lượng tăng cao, đặc biệt là giá than cũng gây nhiều khó khăn cho hoạt động của ngành xi măng. Ngoài ra, thuế xuất khẩu clinker tăng gấp đôi (từ 5% lên 10%) từ ngày 01/01/2023 làm cho giá clinker xuất khẩu của Việt Nam kém cạnh tranh trên thị trường quốc tế so với các nước cùng xuất khẩu như Thái Lan, Indonesia, Ấn Độ, Nhật Bản,… Đây là khó khăn lớn cho việc bình ổn sản xuất xi măng bằng giải pháp xuất khẩu khi tiêu thụ nội địa giảm.
Ông Nguyễn Quang Cung kiến nghị, để hỗ trợ ngành xi măng phát triển, Nhà nước cần có các giải pháp tăng lượng tiêu thụ xi măng ở thị trường nội địa. Theo đó, Nhà nước cần sớm nghiên cứu triển hai xây dựng các tuyến đường dạng cầu cạn; thay thế loại đường bê tông xi măng cốt thép cho đường đắp nền đất ở những nơi thích hợp. Công nghệ này phù hợp với những nơi cần cho thoát lũ như miền Trung, đồng bằng sông Cửu Long.
Đồng thời, trong điều kiện nguồn cung xi măng trong nước hiện khá dồi dào, cần sử dụng công nghệ gia cố nền đường bằng xi măng - đất thay cho công nghệ truyền thống để nâng cao chất lượng và tuổi thọ công trình đường giao thông. Gia cố nền đường bằng xi măng - đất cho phép sử dụng tất cả các loại đất tại chỗ, mang lại độ bền cho nền đường, giảm độ thấm/hút nước, phân bố tải trọng đều hơn, tăng tuổi thọ và giảm chi phí bảo trì trong suốt vòng đời của công trình. Công nghệ này đã được nhiều nước trên thế giới đang áp dụng rất hiệu quả.
Cùng với những giải pháp kích cầu tiêu thụ nội địa, để tăng sản lượng xuất khẩu xi măng, clinker Hiệp hội Xi măng Việt Nam kiến nghị Chính phủ sớm trình Quốc hội bãi bỏ thuế xuất khẩu clinker, vì đây là loại sản phẩm chế biến sâu chứ không phải sản phẩm thô. Trong ngắn hạn, nếu chưa bãi bỏ thuế xuất khẩu clinker, VNCA kiến nghị giữ nguyên thuế xuất khẩu với clinker trong 2 năm tới ở mức 5% (như mức thuế áp dụng trước năm 2023) và xem xét sửa đổi chính sách thuế giá trị gia tăng đối với sản xuất clinker theo hướng sản xuất clinker thuộc đối tượng hàng hóa được khấu trừ thuế giá trị gia tăng.
Cũng bàn về giải pháp để tăng tiêu thụ xi măng nội địa, ông Trần Bá Việt - Phó Chủ tịch Hội bê tông cho rằng, Chính phủ cần nhanh chóng có biện pháp giải ngân vốn đầu tư công. Bởi nếu không giải ngân thì không có kinh phí để đầu tư công trình và không có công trình thì không tiêu thụ được xi măng cũng như các vật liệu khác. Cùng chung quan điểm, TS.Nguyễn Quang Hiệp - Viện trưởng Viện Vật liệu xây dựng kiến nghị, các bộ, ngành, địa phương cần đẩy nhanh tiến độ triển khai các dự án đầu tư công, xây dựng kết cấu hạ tầng theo kế hoạch được phê duyệt. Đồng thời, vị chuyên gia cũng cho rằng cần đẩy nhanh triển khai thực hiện chủ trương đầu tư xây dựng 1 triệu căn nhà ở xã hội.
Theo dự báo, những tháng cuối năm 2024 và đầu năm 2025, ngành vật liệu xây dựng nói chung và ngành xi măng nói riêng sẽ tiếp tục gặp khó khăn. Ngành công nghiệp xi măng Việt Nam hy vọng, Nhà nước và Chính phủ sẽ quan tâm tháo gỡ khó khăn để các doanh nghiệp sản xuất ổn định, tiếp tục phát huy trí tuệ, tài năng đưa đất nước ngày càng phát triển.
Bảo Ngọc
(Nguồn: Tạp chí Vật liệu Xây dựng, Số 9/2024)