Moskva không phải là ngoại lệ. Thành phố liên tục được mở rộng. Trước chiến tranh dân số Moskva chỉ xấp xỉ 800 nghìn người. Nhưng thành phố đã phát triển với một tốc độ nhanh chóng, theo một Quy hoạch tổng thể vô cùng nghiêm ngặt.
Một trong những tiền đề cơ bản đối với việc nghiên cứu Quy hoạch tổng thể Moskva năm 1971 là việc nhìn nhận những bất cập trong việc mở rộng diện tích thành phố, theo đó là tốc độ tăng trưởng dân số trong tương lai. Vành đai công viên - rừng bao quanh Moskva cần tạo nên một đường ranh giới tự nhiên ngăn việc xây dựng tự do phát triển, cũng như tầm ảnh hưởng của nó tới các khu vực dân cư lân cận trong vùng Moskva. Theo Quy hoạch tổng thể, Moskva sẽ trở thành một thủ đô xã hội chủ nghĩa điển hình trong tương lai với môi trường sinh thái tuyệt vời, dịch vụ xã hội dân sinh tốt. Tuy nhiên, trong thành phố vẫn tồn tại hơn 500 cơ sở sản xuất gây ô nhiễm môi trường; trong khi diện tích rừng và đất trồng cây xanh của thủ đô lại bị thu hẹp. Một số ý kiến phản ánh với Ủy ban điều tra, khảo sát việc thực hiện Quy hoạch tổng thể về việc một phần Quy hoạch không đúng với những gì đã được công bố trước đó.
Thời kỳ Xô Viết, việc phát triển sản xuất, an ninh quốc phòng, phát triển các tổ hợp công nghiệp phục vụ công nghiệp hóa đất nước rất được chú trọng. Thành phố luôn được coi là đầu mối tập trung các nguồn tài nguyên lao động. Sự phát triển của thành phố chủ yếu gắn với lợi ích của các nhà máy, xí nghiệp sản xuất công nghiệp; và Moskva không phải là ngoại lệ. Chính quyền đã cho xây dựng các tổ hợp sản xuất công nghiệp, với khu nhà ở cho những người lao động tại tổ hợp liền kề, có hạ tầng cơ sở đầy đủ: nhà trẻ, trường học, trạm xá, cửa hàng, cung Văn hóa… Có thể lấy tổ hợp “Búa liềm đỏ” và “Zin” tại Moskva làm ví dụ cụ thể. Song về mặt môi trường, trên bầu trời thành phố luôn “lơ lửng” đám mây bụi và khí thải từ hoạt động sản xuất của các tổ hợp công nghiệp.
Tuy nhiên, theo đánh giá của nhiều chuyên gia, trình độ xây dựng, quy hoạch đô thị của đội ngũ những người làm công tác xây dựng thời kỳ xô viết khá cao. Nhiều công trình, nhiều thiết kế đã ghi một bước tiến vượt bậc về cả mặt lý thuyết và thực tiễn, có tiếng vang không chỉ trong nước mà cả trên thế giới. Vào những năm 80 của thế kỷ XX, một số nghiên cứu trong đó xem xét một thành phố trong mối tương quan với các thành phố khác đã ra đời. Trong lĩnh vực quy hoạch đô thị, học thuyết về xây dựng hệ thống phân bố dân cư theo nhóm, các nhóm có thể được điều hành và hoạt động thống nhất, liên kết nhau nhờ giao thông nội vùng và liên vùng đã ra đời trong thời kỳ này. Lần đầu tiên tại Liên Xô, việc xây dựng theo ô phố được thực hiện. Đất trồng cây xanh khá phong phú. Chất lượng cuộc sống, chất lượng môi trường sống trong các thành phố được cải thiện rõ rệt. Kinh nghiệm của Liên Xô được ca ngợi và áp dụng rộng rãi tại nhiều nước khác. Có thể nói, trong lĩnh vực quy hoạch đô thị, Liên Xô là một trong những nước quốc gia tiên phong trên thế giới. Những năm 80 tại Moskva, việc sưởi ấm thành phố trong mùa đông, hệ thống cung cấp nước nóng và nước sinh hoạt… thậm chí hoàn hảo hơn cả Paris. Giao thông công cộng cũng là niềm tự hào lớn của mỗi công dân xô viết.
Việc giải quyết vấn đề nhà ở trên cả nước cũng khá thành công, tuy nhiên nhà xây theo phương án tiết kiệm nhất – các quy chuẩn xây dựng dường như không cần thiết, bởi vì những khu nhà giống hệt nhau mọc lên ở khắp nơi.
Trả lời cho câu hỏi: tại sao ngành quy hoạch đô thị của Nga hiện nay lại suy thoái nhanh, Phó Viện trưởng Viện Thiết kế và Nghiên cứu khoa học TW các vấn đề Quy hoạch đô thị, ông M.Vilner cho biết: trong vòng 20 năm trở lại đây, lĩnh vực quy hoạch đô thị đã không được quan tâm đúng mức do những biến động kinh tế - xã hội sâu sắc nước nga phải trải qua trong những năm đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, do đất nước phải tập trung giải quyết nhiều vấn đề cấp thiết liên quan tới cuộc sống người dân. Trong 20 năm đó, tốc độ phát triển của Moskva được ấn định bằng sự tăng trưởng nhanh chóng giá bất động sản cao cấp. Tốc độ xây dựng vũ bão tại Moskva đã giải quyết không phải vấn đề dân số cũng như dòng người xếp hàng đợi tiêu chuẩn, mà chỉ là vấn đề lợi nhận cho các công ty xây dựng. Hiện tượng lấn chiếm đất công để xây dựng đã xuất hiện. Việc xây dựng, chỉnh trang Moskva tạm thời bị quên lãng. Hậu quả của sự phát triển thiếu kiểm soát, thiếu sự quản lý của thành phố là gì? Ông M.Vilner cho rằng: dưới thời xô viết, ô xy cho Moskva được cung cấp từ những cánh rừng quanh thành phố trong phạm vi bán kính xấp xỉ 400km; hiện nay phạm vi này được mở rộng tới 700km.Tình hình nước sinh hoạt cũng tương tự như vậy. Đây là những vấn đề thực sự nghiêm trọng. Để góp phần cải thiện cuộc sống cho người dân Moskva, cần đưa môi trường thiên nhiên vào thành phố nhằm bảo đảm đầy đủ các tiện nghi về mặt sinh thái. Tại Minsk (thủ đô Belarus), hệ thống rừng, hệ thống nước, khu vực cây xanh hỗ trợ rất nhiều cho cuộc sống của người dân, và khiến Minsk trở thành một hình mẫu cho nhiều thành phố lớn khác không phải chỉ của châu Âu mà trên cả thế giới.
Ngược lại, tại Moskva, mật độ xây dựng vượt mọi giới hạn cho phép, và lớn hơn rất nhiều lần so với thủ đô các quốc gia châu Âu khác. Bởi vậy, gia tăng diện tích của Moskva trở thành nhiệm vụ khách quan.
Nhưng về thực chất, việc gia tăng này không giải quyết được tất cả các vấn đề. Nếu chính sách thu hút đầu tư vào Moskva bằng việc xây dựng các khu nhà ở cao cấp vẫn còn tiếp tục, thì tình hình của Moskva lại càng phức tạp thêm. Và không một sự gia tăng diện tích xây dựng tại phân khúc nhà ở cao cấp nào lại có thể được coi là giải pháp cho tình thế này. Đơn giản vì dân số Moskva trong tương lai sẽ lên tới 30 triệu người, thậm chí còn đông hơn. (Hiện nay Moskva có hơn 11 triệu dân, chưa kể dân cư các vùng mới được sáp nhập, và là một trong những thành phố đông dân nhất trên thế giới).
Sự tăng dân số cơ học như vết mực loang sẽ kéo theo một loạt vấn đề phát sinh. Vậy đâu là lối ra cho thủ đô của nước Nga? – Ngành xây dựng đô thị của Nga đã tiến một bước dài về chất, căn bản là nhiều công nghệ mới đã được áp dụng. Bên cạnh đó, để phát triển Moskva, cần dành sự quan tâm đúng mức cho giao thông. Phương tiện giao thông siêu tốc hiện đại (tàu siêu tốc) hiện đã nâng vận tốc tới 250 – 400km/h, và còn nhanh hơn. Loại hình phương tiện giao thông này đã kết nối những thành phố lớn của Trung Quốc. Thủ đô Tokyo (Nhật Bản) cũng được kết nối thành công với hơn 30 triệu người dân khắp trên xứ sở Mặt trời mọc nhờ hệ thống giao thông công cộng chính xác và nhanh tuyệt đối. Tại bờ Đông nước Mỹ và châu Âu, giao thông công cộng cũng rất phát triển. Thành phố San Francisco (Mỹ), các tuyến đường có 3 mức giao thông cho các tốc độ khác nhau.
Tuy nhiên, xây dựng các tuyến đường cao tốc đòi hỏi vốn đầu tư không nhỏ. Song chúng ta hãy cùng làm một phép so sánh nhỏ: những thiệt hại về vật chất do tình trạng ùn tắc giao thông ở thủ đô trong 10 năm qua tương đương với số tiền Chính phủ có thể bỏ ra để hiện đại hóa toàn bộ hạ tầng giao thông của thành phố. 4 giờ đồng hồ kẹt xe trên tuyến đường vòng Sadovoe là một sự lãng phí thời gian tập thể quá lớn, theo đó là những của cải vật chất có thể được tạo ra trong 4 giờ đồng hồ; là sự hao mòn phương tiện giao thông; là sự ô nhiễm bầu không khí vốn có ảnh hưởng trực tiếp tới sức khỏe của người dân và gián tiếp tạo thêm nhiều chi phí của thành phố cho y tế cộng đồng, bảo vệ môi trường…
Quả thực, các nút giao thông hiện đại, các mức bổ sung của những tuyến đường cao tốc là vấn đề rất lớn về tài chính. Song nhiều siêu đô thị trên thế giới như Tokyo (Nhật), New York (Mỹ) …đã làm được, đơn giản bởi tại các quốc gia đó, người dân và cuộc sống của người dân luôn được quan tâm.
Tại Nga, tầm quan trọng cũng như sự cần thiết giải quyết các vấn đề liên quan tới xây dựng đô thị ở cấp quốc gia chưa được đánh giá đúng mức. Chúng ta đang sống trong kỷ nguyên của công nghệ thông tin – thời điểm mà uy tín, sức mạnh của một quốc gia được nhìn nhận trước hết không phải bởi thế mạnh công nghiệp sản xuất như hơn nửa thế kỷ trước đây, mà là sức mạnh trí tuệ. Tiềm năng trí tuệ được tạo ra trong một không gian đô thị nhất định; và không gian này cần được hình thành một cách tổng thể.
Hiện nay, khái niệm chiến lược quy hoạch có thể hiểu trước hết là quy hoạch sự phát triển không gian vùng trên cả nước. Phân bố các trung tâm, các nguồn lực lao động và nguồn lực chất xám; bảo đảm tính liên kết giữa các trung tâm - đó chính là cơ sở vật chất cho sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Nga chưa có chiến lược quy hoạch chung của cả quốc gia, mà đơn thuần là tập hợp các quy hoạch của từng vùng miền, được thực hiện vì lợi ích hẹp của mỗi vùng miền đó. Dưới thời xô viết, Cơ quan quy hoạch Quốc gia – trong đó có Ban quy hoạch vùng với nhiệm vụ thống nhất hoạt động mạnh mẽ của các nhà quy hoạch đô thị - phụ trách các vấn đề liên quan. Trong thập kỷ cuối cùng của Chính quyền xô viết, toàn bộ hệ thống - từ quy hoạch tổng thể phân bố dân cư tới quy hoạch tổng thể từng vùng cụ thể được xây dựng rất hợp lý. Còn ngày nay, quy hoạch vùng hiện hữu ở các cấp: quy hoạch tổng thể các khu dân cư, các vùng thị chính, các chủ thể thuộc Liên bang. Đó là thiếu sót của Luật Quy hoạch đô thị: các văn bản pháp lý liên quan tới lĩnh vực này vẫn được duy trì trình tự từ trên xuống dưới; nhưng trong đó không nêu yêu cầu đối với chất lượng không gian - vấn đề do chính các văn bản này nêu ra.
Tại Moskva, một cuộc thi quốc tế “Xây dựng thiết kế cho sự phát triển của Moskva lớn” đã được tổ chức tháng 8 và tháng 9/2012, với sự tham dự của nhiều chuyên gia trong nước cũng như quốc tế. Tại cuộc thi, các công dân thủ đô đã được làm quen và góp ý cho 10 đồ án thiết kế đối với sự phát triển quần thể đô thị Moskva. Cuộc thi đã thành công tốt đẹp; và người dân thủ đô tràn đầy hy vọng cuộc thi sẽ có ảnh hưởng tích cực tới sự phát triển của Moskva, cũng như các đồ án được trưng bày tại đó sẽ không bị lãng quên trên giấy như hàng chục đồ án trước đây.
Moskva và nước Nga là một phần của hệ thống quy hoạch đô thị toàn thế giới, không thể phát triển đi ngược lại các quy luật của hệ thống chung. Do đó, công tác khai thác các vùng mới được sáp nhập vào thủ đô sẽ không thể tiến hành nếu không đặt vấn đề này trong mối quan hệ tổng thể với hệ thống phân bố dân cư của cả nước, của vùng trung Nga và của vùng Moskva. Theo ông M.Vilner - việc nghiên cứu hướng phát triển các vùng mới sáp nhập chỉ có thể được triển khai trong từng phân đoạn của quy hoạch quần thể đô thị Moskva - tức là Moskva lớn. Xung quanh Moskva trong khoảng cách 01 giờ đồng hồ sử dụng phương tiện giao thông vận tốc lớn là các thành phố Tver, Vladimir, Iaroslav, Riazan, Kaluga, Tula, Briansk, Smolensk. Trong thời gian tới đây, các thành phố vệ tinh này có thể sẽ được chuyển giao “chức năng thủ đô”, sau khi đã hoàn thiện các khu dân sinh có phần tiện nghi hơn cả thủ đô, đảm bảo môi trường sinh thái tốt cho cuộc sống người dân. Cư dân khu vực này cũng có thể được đảm bảo những dịch vụ xã hội ngang mức như người dân Moskva; người dân sống trong quần thể đô thị có thể được phân tán tới các thành phố vệ tinh. Ông M.Vilner cho rằng: đây không phải là giải pháp duy nhất, song là giải pháp thay thế hữu hiệu cần tính đến. Bên cạnh đó, một số vấn đề ông cho là cũng không kém phần cấp thiết, đó là vấn đề gìn giữ những dấu tích của tổ hợp thiên nhiên tại các vùng mới được sáp nhập; sự cần thiết phải nghiên cứu các giải pháp quy hoạch đô thị và kiến trúc nhất định, có tính tới môi trường xung quanh tại các vùng mới sáp nhập. Cần làm sao để bầu không khí trong lành, tươi mát từ đây sẽ đi vào Moskva. Và đây cũng là một trong những yếu tố quan trọng của chính sách quy hoạch đô thị Moskva lớn.
Iulia Mikhailova (Nguồn: Báo Xây dựng Nga số 23 ngày 8/6/2012)