Amiăng trắng được nhập khẩu từ nhiều nước như: Nga, Kazakhstan, Mỹ, Brazil, Canada, Trung Quốc, Zimbabue. Hiện nay chủ yếu nhập khẩu từ Liên bang Nga, Kazakhstan và Trung Quốc. 90% amiăng trắng được sản xuất để sản xuất tấm lợp phibro xi măng.
Năng lực sản xuất tấm lợp phibro xi măng Việt Nam có diễn biến tăng, giảm theo từng giai đoạn. Tăng mạnh trong giai đoạn 1986-2000 và giai đoạn 2004-2016 và đạt năng lực 106,0 triệu m2. Sản lượng năm cao nhất đạt 90,0 triệu m2 (năm 2013). Từ 2017 đến nay năng lực sản xuất và thị trường có xu hướng giảm. Năng lực khoảng 70,0 triệu m2 và thị trường giảm sâu trong các năm 2022, 2023 (xem bảng 1)
Công nghệ được các doanh nghiệp sản xuất tấm lợp Việt Nam sử dụng hiện nay là công nghệ xeo “ướt” có tên là công nghệ Hatschek. Trong công nghệ này, các tấm phibro xi măng được xeo từ bể dung dịch huyền phù có hàm lượng chất rắn khoảng 15-17%. Công nghệ “ướt” có ưu điểm nổi bật là tạo được sự đồng nhất cho dung dịch huyền phù trong môi trường nước. Đây là một yếu tố quan trọng quyết định chất lượng của sản phẩm. Công nghệ hiện nay khép kín, nước sản xuất tuần hoàn, chất thải rắn được tái sử dụng, hoàn toàn có thể kiểm soát được ô nhiễm môi trường.
Ngành công nghiệp sản xuất tấm lợp amiăng xi măng Việt Nam đã tồn tại 61 năm, chất lượng sản phẩm được chứng nhận hợp quy và tuân thủ QCVN 16:2023/BXD và TCVN 4434:2000. Các thông tin in trực tiếp lên tấm là tên cơ sở sản xuất. 61 năm không dán nhãn cảnh báo nhưng chưa tìm thấy một bằng chứng nào gây ra bệnh tật, chết người. Đó là một thực tế cần phải được so sánh, cân nhắc với các ngành gây ô nhiễm, độc hại khác khi ban hành chính sách.
Trước việc một số tổ chức vận động cấm amiăng trắng, tuyên truyền thổi phồng sự độc hại của amiăng mà không phân biệt sự khác nhau về cấu trúc, tính chất, màu sắc và mức độ độc hại của amiăng trắng và amiăng nâu, xanh, trắng đen lẫn lộn gây bức xúc dư luận. Để có cơ sở cho việc soạn thảo, ban hành, thẩm tra các chính sách cho phép sử dụng amiăng trắng có điều kiện, cần phải dựa trên bằng chứng khoa học.
Để có căn cứ khoa học giúp Thủ tướng Chính phủ ban hành quyết định số 133/2004/QĐ-TTg, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã chỉ đạo triển khai đề tài nghiên cứu “Nghiên cứu, đánh giá hiện trạng môi trường các cơ sở sản xuất tấm lợp amiăng xi măng và những ảnh hưởng của amiăng đối với sức khỏe con người - Kiến nghị các giải pháp”, tổ chức đoàn công tác tham gia hội nghị quốc tế về “An toàn và sức khỏe trong sản xuất và sử dụng amiăng và các loại sợi khoáng khác” tại Liên bang Nga tháng 6/2002, trực tiếp khảo sát các cơ sở sản xuất, tổ chức hội thảo quốc gia về đánh giá thực trạng và đưa ra quan điểm đối với việc sử dụng amiăng trắng, kết quả các hoạt động đó đã báo cáo Thủ tướng Chính phủ.
Bộ Xây dựng với chức năng quản lý nhà nước ngành VLXD đã giao cho Viện Vật liệu Xây dựng và Bệnh viện Xây dựng triển khai nhiều đề tài nghiên cứu có hệ thống như đã trình bày ở trên. Năm 2014, Bộ Xây dựng đã chủ trì hội thảo “Quản lý, sử dụng amiăng trắng để sản xuất tấm lợp-ngày 18/6/2014 và Bộ Xây dựng đã cùng Bộ Khoa học và Công nghệ, Ủy ban Khoa học công nghệ và môi trường của Quốc hội đồng chủ trì hội nghị khoa học “Đánh giá tác động của amiăng trắng đến sức khỏe con người - Biện pháp quản lý phù hợp” ngày 10/12/2014. Kết quả hội thảo, hội nghị khoa học được báo cáo Thủ tướng Chính phủ báo cáo số 100/BC-BXD ngày 30/12/2014. Năm 2019 Bộ còn tổ chức đoàn công tác đến Liên bang Nga (Hội VLXDVN có tham gia đoàn) khảo sát tình hình khai thác, chế biến, kiểm soát và sử dụng amiăng trắng, các sản phẩm amiăng xi măng và thấy được thực tế ở nước nga như đã trình bày ở phần trên
Ủy ban Khoa học Công nghệ và Môi trường Quốc hội (KHCN&MT QH) cũng đã tổ chức các đoàn công tác khảo sát tình hình sản xuất, kiểm soát và sử dụng amiăng trắng ở Brazil (2016) và Liên bang Nga (năm 2017), kết quả khảo sát được báo cáo bằng văn bản lên lãnh đạo UB. Năm 2017, Ủy ban KHCN&MT đã tổ chức Hội nghị khoa học: Việc sử dụng amiăng trắng tại Việt Nam và thế giới (Báo cáo số: 483/BC-UBKHCNMT14, ngày 21/8/2017) và năm 2018 UBKHCNMT tổ chức tiếp Hội nghị giải trình về amiăng trắng để yêu cầu Bộ Xây dựng, Bộ Y tế và các Bộ ngành liên quan làm rõ cơ sở khao học, cơ sở pháp lý, cơ sở thực tiễn của việc tiếp tục cho phép sử dụng có điều kiện hay dừng sử dụng (báo cáo số 1149/BC-UBKHCNMT14 ngày 26/11/2018).
Để có những quyết định đúng đắn trước những vấn đề gây tranh cãi thì những hoạt động mà các Bộ: Tài nguyên và Môi trường, Xây dựng và UB KHCNMT triển khai là rất cần thiết. Kết quả của các hoạt động đó đã được thể hiện trong Luật Đầu tư 61/2020/QH 14: Kinh doanh sản phẩm amiăng trắng thuộc nhóm serpentine là ngành nghề kinh doanh có điều kiện và Quyết định số 1266/QĐ-TTg ngày 18/8/2020 phê duyệt Chiến lược phát triển VLXD Việt Nam thời kỳ 2021-2030; định hướng đến năm 2050: Không quy định lộ trình cấm sử dụng amiăng trắng trong sản xuất VLXD.
Hội VLXD VN cũng tiến hành một khảo sát nhỏ tình hình sử dụng tấm lợp phibro xi măng ở Việt Nam nhận thấy những tấm lợp sử dụng lợp cho các công trình của nhà máy tấm lợp Đồng Nai trong khu công nghiệp Biên Hòa lợp từ 1963 đến nay vẫn sử dụng bình thường. Những nhà xưởng, nhà kho của nhà máy xi măng Hoàng Thạch 1 và Bỉm Sơn 1 lợp bằng phibro xi măng từ đầu những năm 1980 đến nay vẫn còn sử dụng bình thường. Nhà ở của đồng bào miền núi các tỉnh: Yên Bái, Cao Bằng, Hà Giang, Lào Cai… các huyện miền núi các tỉnh: Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế, Quảng Nam, Khánh Hòa, các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long: Bạc Liêu, Cà Mau đều được lợp bằng tấm phibro xi măng. Đặc biệt ở Hà Nội, nhà lưu niệm của cố Tổng bí thư Đỗ Mười được lợp bằng tấm phibro xi măng và rất nhiều đoàn cán bộ cao cấp của Đảng, Nhà nước, Quốc hội, các đoàn khách quốc tế và nhân dân vẫn thường xuyên đến đây dâng hương, tham quan.
Qua khảo sát Hội VLXD nhận thấy thị trường Việt Nam hiện nay, tấm lợp amiăng xi măng vẫn là loại tấm lợp hữu dụng, có nhu cầu lớn đối với người dân miền núi, vùng sâu, vùng xa, vùng ven biển, những hộ gia đình có thu nhập thấp. Cần trong xây dựng nhà ở, công trình phụ trợ, kho tàng, chuồng trại, cần trong xây mới và đặc biệt trong khắc phục hậu quả thiên tai bão lũ, các thảm họa thiên nhiên hoặc các tình huống khẩn cấp thì tấm lợp amiăng xi măng là mặt hàng rất có hiệu quả, dễ huy động, giá rẻ, dễ dàng, đơn giản để tạo ra chỗ ở tạm tránh mưa, nắng, giữ ấm cho người, chỗ tru ngụ cho gia súc, và kho chứa nông sản. Sản phẩm tấm lợp amiăng xi măng rẻ tiền nhưng bền, nhẹ, chất lượng tốt, cách nhiệt, mưa không ồn, nắng ít nóng, không bị mọt, hoen gỉ khi nấu nướng trong nhà, phù hợp với khí hậu ven biển có độ mặn cao. Ngành sản xuất tấm phibro xi măng đã có những đóng góp hiệu quả cho các chương trình xóa đói,giảm nghèo, khắc phục hậu quả thiên tai của Chính phủ là điều không thể phủ nhận.
Vấn đề là công nghệ phải luôn được hoàn thiện, chất lượng sản phẩm ngày càng phải nâng cao, mẫu mã luôn cải tiến, đổi mới đáp ứng thị hiếu người tiêu dùng. Đó là trách nhiệm của doanh nghiệp.
Theo tinh thần chỉ đạo đó, với nhận thức sâu sắc chỉ có đa dạng hóa mẫu mã sản phẩm mới tồn tại và phát triển. Từ năm 2019 đến nay các doanh nghiệp ngành tấm lợp đã đoàn kết vượt qua khó khăn thách thức, đổi mới công nghệ, đa dạng hóa sản phẩm mới như: Tấm sóng màu, tấm phẳng, tấm panel cách nhiệt Sanwich, tấm xi măng Uniboard dày từ 8-18mm, tấm Siding ốp tường, ngói Diamond, tấm lót sàn MPC. Các sản phẩm mới này cũng đã được áp dụng để xây dựng công trình từ thiện nhà ở cho “Mái ấm Giu Sê” tại huyện Chư Sê, tỉnh Gia Lai và nhà văn hóa cho bản Huổi Châng, xã Ẳng Tở, huyện Mường Ảng, tỉnh Điện Biên rất thành công về chất lượng, kiến trúc và màu sắc.
Các quy định pháp lý quản lý việc sử dụng amiăng trắng ở Việt Nam
Để đảm bảo an toàn trong sản xuất và sử dụng amiăng trắng và các sản phẩm có chứa amiăng trắng nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật để quản lý:
- Văn bản đầu tiên: Thông tư liên tịch giữa Bộ Xây dựng và Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường số 1529/1998/TTLT-BXD-BKHCNMT ngày 17/10/1998, trong đó quy định: Cấm sử dụng amiăng amphibole dưới mọi hình thức. Chỉ sử dụng amiăng Chrysotile làm nguyên liệu cung cấp cho sản xuất các sản phẩm và vật liệu có chứa amiăng. Thông tư đã quy định chi tiết các điều kiện sử dụng amiăng trắng trong sản xuất VLXD và sử dụng các sản phẩm có chứa amiăng trắng trong xây dựng.
- Trong các Quyết định phê duyệt Quy hoạch phát triển VLXD Việt Nam qua các thời kỳ của Thủ tướng Chính phủ như: Quyết định số 115/2001/QĐ-TTg ngày 01/8/2001; Quyết định số:121/2008/QĐ-TTg ngày 29/8/2008 và Quyết định số: 1469/QĐ-TTg ngày 22/8/2014 đều quy định cấm sử dụng amiăng nhóm amphibole dưới mọi hình thức và cho phép sử dụng amiăng trắng có kiểm soát và Quyết định mới nhất là Quyết định số 1266/QĐ-TTg ngày 18/8/2020 phê duyệt Chiến lược phát triển VLXD Việt Nam thời kỳ 2021-2030, định hướng đến năm 2050: không quy định lộ trình cấm sử dụng a mi ăng trắng trong sản xuất VLXD.
- Trong các quy định của Chính phủ cũng đã quy định cấm sử dụng, cấm nhập khẩu amiăng nhóm amphibole, cụ thể là: Nghị định số 12/2006/NĐ-CP quy định: cấm nhập khẩu sản phẩm, vật liệu có chứa amiăng thuộc nhóm amphibole theo mã số HS được quy định tại Quyết định số: 27/2006/QĐ-BXD; Nghị định số: 124/2007/NĐ-CP ngày 31/7/2007 về quản lý vật liệu xây dựng cũng quy định: Cấm sản xuất, kinh doanh, sử dụng sợi amiăng nhóm amfibole để sản xuất vật liệu xây dựng.
- Từ năm 2014, chính sách sử dụng amiăng mới chính thức được luật hóa. Luật đầu tư số 67/2014/QH13 được Quốc hội thông qua ngày 26/11/2014 và Luật Đầu tư số 61/2020/QH14 được Quốc hội thông qua ngày 17/6/2020 đã quy định: Amiăng amphibole là hóa chất cấm kinh doanh và Kinh doanh sản phẩm amiăng trắng thuộc nhóm serpentine là ngành nghề kinh doanh có điều kiện. Các điều kiện để được sử dụng amiăng trắng trong sản xuất vật liệu xây dựng đã được quy định trong Điều 32, Nghị định số 24a/2016/NĐ-CP ngày 05/4/2016.
- Theo thông lệ Quốc tế, amiăng được coi là các hóa chất công nghiệp và được quản lý theo Luật Hóa chất. Luật Hóa chất số: 06/2007/QH12 ngày 21/7/2007 của nước ta đã qua 03 lần hướng dẫn, nhưng phải đến lần hướng dẫn thứ 3 (NĐ số 113/2017/NĐ-CP Quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật Hóa chất) mới quy định cụ thể: amiăng nhóm amphibole là hóa chất công nghiệp cấm kinh doanh và amiăng trắng là hóa chất sản xuất, kinh doanh có điều kiện trong lĩnh vực công nghiệp. Theo đó các tổ chức, cá nhân sản xuất, kinh doanh amiăng trắng phải đáp ứng các điều kiện sản xuất và an toàn hóa chất.
- Ở Việt Nam amiăng trắng được sử dụng chủ yếu để sản xuất tấm lợp, má phanh các loại. Các sản phẩm có chứa amiăng trắng cũng được dùng trong xây dựng. Bộ Xây dựng đã ban hành nhiều quy định để quản lý.
- Amiăng trắng dùng trong sản xuất tấm sóng amiăng xi măng phải tuân thủ Quy chuẩn Việt Nam QCVN 16:2017/BXD và các sản phẩm tấm sóng amiăng xi măng phải được chứng nhấn hợp quy và phải đạt QCVN 16:2023/BXD và TCVN 4434:2000 Tấm sóng aimi ăng xi măng - Yêu cầu kỹ thuật
Quan điểm của các tác giả
- Không đánh đồng amiăng Cryzotin (amiăng trắng) với amiăng amphibole (amiăng nâu, xanh) bởi đây là các loại sợi khoáng có cấu trúc, tính chất, màu sắc và mức độ độc hại khác nhau. Với amiăng trắng có thể kiểm soát để sử dụng an toàn
- Đồng tình với quan điểm của Nhà nước Việt Nam, được Luật hóa trong Luật đầu tư, Luật Hóa chất, Luật Chuyển giao công nghệ, Bảo vệ Môi trường và các nghị định hướng dẫn thực hiện các luật trên, trong đó quy định: Kinh doanh sản phẩm amiăng trắng là ngành nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện; chỉ được phép sử dụng sợi amiăng trắng để sản xuất vật liệu xây dựng.
- Với các nội dung trình bày ở trên xin khẳng định tấm lợp phibro xi măng là sản phẩm đang cần cho thị trường Việt Nam, phù hợp với người tiêu dùng có thu nhập thấp, đặc biệt là cho các vùng nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa, vùng ven biển, trong xây dựng nhà ở, công trình phụ trợ, kho tàng, chuồng trại, trong xây mới, và khắc phục hậu quả thiên tai bão lũ.
- Qua các kết quả nghiên cứu của Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Y tế, Bệnh viện Xây dựng, Viện Vật liệu Xây dựng và thực tế 61 năm sản xuất và sử dụng tấm lợp phibro xi măng ở Việt Nam cho thấy sản xuất và sử dụng tấm lợp phibro xi măng là an toàn. Sống dưới các mái nhà lợp bằng tấm lợp phibroxi măng là an toàn.
- Kết quả nghiên cứu của Viên Vật liệu Xây dựng và các nhà khoa học quốc tế khác cho thấy, khi các sợi amiăng trắng liên kết với đá xi măng tạo ra một cấu trúc bền vững, sợi amiăng trắng không thể bong, tróc, phát tán ra môi trường dưới tác động của các yếu tố tự nhiên (mưa, nắng, gió, bão, lốc xoáy) nên không gây độc hại cho môi trường, do vậy không gây nguy hiểm đối với sức khỏe con người - phù hợp với các kết quả nghiên cứu của Bệnh viện Xây dựng và Bộ Y tế).
- Quy định của Thông tư số 02/2022/TT-BTNMT ngày 10/01/2022: Các vật liệu amiăng xi măng thải (tấm lợp đã qua sử dụng) không phải là chất thải độc hại. Quy định này phù hợp với các quy định của nước Nga, các nước SNG, Mỹ, Trung Quốc và các nước đang sản xuất và sử dụng các sản phẩm amiăng xi măng. Sản phẩm amiăng xi măng của các nước đó không dán nhãn cảnh báo. 61 năm các sản phẩm tấm lợp phibro xi măng Việt Nam sử dụng an toàn và chưa từng dán nhãn cảnh báo. Không có bằng chứng khoa học, pháp lý, thực tế nào để quy kết tấm lợp phibro xi măng là độc hại, gây bệnh tật, chết người, cần phải cảnh báo cho người tiêu dùng.
- Xin kính đề nghị các cơ quan thông tin đại chúng khi đưa các thông tin liên quan đến chính sách sử dụng amiăng trắng, cần khách quan, có cơ sở khoa học, đầy đủ bằng chứng và đúng quy định của pháp luật Việt Nam về cho phép kinh doanh sản phẩm amiăng trắng có điều kiện.
- Đối với các doanh n ghiệp đang sử dụng amiăng trắng để sản xuất tấm lợp, cần tuân thủ các quy định của pháp luật về điều kiện kinh doanh, đáp ứng các yêu cầu về an toàn sức khỏe, vệ sinh môi trường, cần phải áp dụng các công nghệ sản xuất tiên tiến, tự động hóa cao, đa dạng hóa mẫu mã, sản phẩm, nâng cao chất lượng sản phẩm, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của người tiêu dùng.
TS.Võ Quang Diệm - TS. Thái Duy Sâm
(Nguồ: Tạp chí Vật liệu Xây dựng, Số 10/2024)